آشنایی با روانشناسی تربیتی، پیشینه، اهداف، قلمرو ها و زمینه های کاری

تعریف: عده ای روانشناسی تربیتی را شاخه ای از روانشناسی می دانند که چگونگی کاربرد اصول و یافته های روانشناسی را در موقعیت های آموزش و پرورشی بررسی می کند. برخی روانشناسی تربیتی را یکی از شاخه های روانشناسی که به مطالعه ویژگی های یادگیرنده، شرایط یادگیری و روش های آموزشی می پردازد تعریف می کنند برخی نیز ر وانشناسی تربیتی را نظام علمی ـ کاربردی، پژوهشی ـ خدماتی با هدف توسعه دانش و مهارت های تخصصی در زمینه های تربیتی تعریف کرده اند.
در مجموع می توان گفت روان‌شناسی تربیتی، علمی است که به ماهیت و چگونگی یادگیری، روش‌های آموزشی، سنجش و ارزشیابی آموخته‌های یادگیرندگان می‌پردازد. این علم با به‌کارگیری معلومات حاصل از موضوعات و میدان‌های مورد مطالعه علوم دیگر، معلومات دیگری به وجود می‌آورد که در زمینه آموزش و مسائل آموزشی مورد استفاده قرار گیرد(کریمی، ۱۳۸۰)
تاریخچه پیدایش و تحول روانشناسی تربیتی
آغاز روان‌شناسی تربیتی را باید بین سال‌های ۱۸۸۰ و ۱۹۰۰ دانست. در این دو دهه است که تحقیقات تجربی در مورد خصوصیات انسان و قدرت‌های ذهنی او شروع گردید. این تحقیقات به سه دسته اندازه‌گیری، روان‌شناسی کودک و یادگیری تقسیم می‌شوند. شاخه روان‌شناسی تربیتی را چندین نفر از پیشگامان روان‌شناسی، قبل از شروع قرن بیستم بنیان نهادند.(مک دانلد، ۱۳۶۶)
صاحبنظرانی که در پیدایش روانشناسی تربیتی نقش زیاد داشته اند عبارتند از: گزل، مک دوگال- گلدفارب ، جان بالبی و استنلی هال.
در قرن بیستم الفرد بینه و همکارانش سیمون آزمون هوش تدوین نمودند و این به شناسایی کودکان کم هوش و آموزش آنان کمک زیادی نمود. امّا علل کم هوشی مشخص نبود.
پیشرفت های روانشناسی تربیتی در سال های ۱۹۲۰ تا ۱۹۳۰
در این دوره نظریه جان دیوئی آمریکایی که توجه به روش علمی بود مطرح شد و مطالعه مربوط به یادگیری را رونق بخشید و تأکید بر این بود که انسان باید در جریان یادگیری فعّال باشد. نظریه روان پویایی فروید هم در این زمان مطرح شد.
تحولات جدید در روانشناسی تربیتی:
در سال های ۱۹۷۰-۱۹۵۰ تأکید بر کودک محوری بود. روانشناسی شناخت پیاژه و نظریه شخصیت اریکسون و مشاوره راجرز و فناوری آموزشی اسکینر در این زمان روی کار آمد. یافته های هارلو در دلبستگی اولیه، یافته های گیلفورد در خلاقیت و تحقیقات کالبرگ در رشد شناختی و یادگیری اجتماعی بندورا هم باعث دگرگونی روانشناسی تربیتی شد. توراندایک باعث شد که روانشناسی تربیتی به عنوان یک رشته علمی و درسی دانشگاه مطرح شود. او در زمینه یادگیری تحقیقات نمود. پژوهش های سال های اخیر ، حوزه های گسترده روانشناسی تربیتی از جمله انگیزش ، یادگیری، آموزش، تدریس و مسایل مرتبط با آنها را مورد بررسی قرار داده اند اما در سالهای اخیر بیشتر پژوهش ها به سمت انگیزش ، مولفه ها و ابعاد مختلف نظری و کاربردی آن سوق یافته است.
سابقه روانشناسی تربیتی در ایران
در ایران هم در سال ۱۳۱۶ محمد معین کتاب روانشناسی تربیتی تألیف علی الجازم و مصطفی امین را ترجمه نمود و بعد هم علی اکبر سیاسی هم کتاب علم النفس را تألیف کرد. پس از آن کتب بسیاری در این زمینه به رشته تحریر در آمد که از مهم ترین آنها می توان به روانشناسی تربیتی نوشته دکتر پروین کدیور و مهم منبع روانشناسی تربیتی در سالهای اخیر یعنی کتاب روانشناسی پرورشی نوین تالیف دکتر علی اکبر سیف اشاره نمود.
قلمرو های روانشناسی تربیتی:
روان شناسی تربیتی از حیث تخصصی و حرفه ای شامل قلمروهای زیر می شود:
یادگیری (نظریه ها، مفاهیم کلی، راهبردهای یادگیری، پیشرفت تحصیلی، اختلالهای یادگیری و روشهای مداخله ای برای رفع آنها)
شناخت و فرا شناخت (مبانی نظری شناخت و فراشناخت ، راهبردها)
هوش، استعداد و خلّاقیت (مبانی نظری هوش، تفکّر، استعداد و خلّاقیّت : تشخیص و پرورش آنها)
رشد و تحول
آموزش و پرورش (مکاتب و نظریه ها، طراحی و روش ها)
تغییر و اصلاح رفتار (مکاتب و نظریه ها، اختلال های رفتاری، آموزش مهارت های زندگی، فرزندپروری)
نگرش و انگیزش (راهبردهای تغییر نگرش ها و روش های ایجاد انگیزش)
اندازه گیری و ارزشیابی
آموزش والدین و مربیان (آموزش خانواده و تربیت معلم)
به‌طور خلاصه می‌توان موضوعات پایه‌ها یا ارکان اصلی روان‌شناسی تربیتی را در هفت محور زیر مورد توجه قرار داد:
• قوانین و عوامل مؤثر در فرایند یادگیری
• ویژگی‌های یادگیرنده یا تربیت‌شونده
• موضوع یادگیری یا پیام متنی
• موقعیت یادگیری یا شرایط انتقال پیام
• روش‌های تعلیم و تربیت
• ویژگی‌های مربی
• ارزیابی و ارزش‌سنجی (افروز، ۱۳۷۹).
اهداف روان‌شناسی تربیتی
روان‌شناسی تربیتی، بیشتر حاصل جمع دو علم روان‌شناسی و تربیت است. شناختی که از روان‌شناسی به دست می‌آید در فعالیت‌های کلاس درس و مدرسه مورد استفاده قرار می‌گیرد. این علم، یک علم پیچیده است و در دین، فلسفه و روان‌شناسی محض که شامل مطالعات آزمایشگاهی روی حیوانات است، ریشه دارد. از آنچه ذکر شد، می‌توان هدف‌های ویژه روان‌شناسی تربیتی را به اختصار این‌گونه بیان نمود:
الف. فراهم کردن اطلاعات و شناخت‌های عملی یا کاربردی
بینش در معنای کامل اصول روان‌شناسی تربیتی(شناخت، آگاهی و فهمیدن)، نه برای حفظ کردن یا به‌خاطرسپردن، بلکه به عنوان ابزاری که در آموزش و پرورش موثر، مورد استفاده قرار می‌گیرد. شناخت جنبه‌های مختلف رشد و تکامل و اثرهای محیطی آن. آشنایی با مفاهیم فنی برای کسب توانایی شناخت ادبیات شغلی، به منظور برقراری ارتباط با همکاران و درک بهتر مسائل حرفه‌ای در معلمی.
ب. مهارت‌ها و توانش‌ها
مهارت در انتخاب، ساختن و کاربرد وسایل و فنون خاص ارزشیابی درسی و رشدی محصلان. توانایی هماهنگ ساختن کوشش‌های مدرسه با اصول رشد و تکامل محصلان. توانایی برانگیختن محصلان به حداکثر تلاش در رسیدن به هدف‌های مطلوب.
پ. ایجاد گرایش‌ها، رغبت‌ها و درک(ارج‌گذاری)
شناخت محصل به عنوان یک ارگانیزم در حال رشد و تکامل، شناختن و درک ارزش و مقام او و اعتقاد نامحدود به اینکه محصل می‌تواند، رشد کند. یک ذهن باز و انتقادی نسبت به روش‌شناسی و درک نقش تحقیق در اصلاح آموزش و پرورش. رغبت فزاینده در روان‌شناسی یادگیرنده و کاربرد آن در کلاس. هدف غایی روان‌شناسی تربیتی عبارت است از، توانا ساختن معلم در کاربرد مفاهیم و اصول روان‌شناختی در اصلاح عمل آموزش و پرورش.(شعاری نژاد، ۱۳۶۸)
محتوای روان‌شناسی تربیتی
دانش روان‌شناسی تربیتی، دارای اهمیت اساسی در حل مسائل تدریس و تربیت است. این علم یک رشته علمی مشخصی است که دارای نظریه‌های مخصوص به خود، روش‌های پژوهش، مسائل و فنون خاص خویش است. این علم دارای پنج وظیفه اساسی است که عبارتند از: انتخاب هدف‌های تدریس و تربیت، شناخت ویژگی‌های شاگرد، شناختن و به‌کار بردن نظریه‌های مربوط به فرایند یادگیری و رشد، انتخاب و به‌کارگیری روش‌های تدریس و تربیت و ارزشیابی یادگیری و رشد شاگردان(لطف آبادی، ۱۳۸۴)
پژوهش در روان‌شناسی تربیتی
پژوهش در این رشته علمی روی فرایندهایی که اطلاعات، مهارت‌ها، ارزش‌ها و نگرش‌ها به وسیله آنها بین آموزگاران و دانش‌آموزان در کلاس انتقال می‌یابند و بر کاربردهای اصول روان‌شناسی در کاربست‌های آموزشی تأکید دارد. این پژوهش‌ها، به خط مشی‌های آموزشی، برنامه‌های توسعه حرفه‌ای و مواد آموزشی شکل می‌دهد(اسلاوین، ۱۳۸۵).
تحقیق علمی، عینی، منظم و آزمون‌پذیر است. این ویژگی‌ها احتمال اینکه تحقیق براساس باورها، عقاید و احساسات شخصی مبتنی باشد را کاهش می‌دهد. روش علمی، شامل مراحلی از قبیل مفهوم‌سازی مساله، جمع‌آوری داده‌ها، استخراج نتایج و بازبینی پژوهش و نظریه می‌باشد(بیابانگرد، ۱۳۸۲)
روش‌های پژوهش در روان‌شناسی پرورشی شامل دو دسته پژوهش‌های کمی و کیفی می‌باشند. عمده‌ترین روش‌های پژوهش کمی، روش همبستگی و روش آزمایشی هستند. از آنجا به این دو روش کمی می‌گویند که در آنها به متغیرهای مورد مطالعه ارزش عددی داده می‌شود تا از لحاظ آماری تحلیل‌پذیر شوند، فلسفه زیربنای روش‌های پژوهش کمی، اثبات‌گرایی است.
اما عمده‌ترین روش‌های پژوهش کیفی از این قرارند: موردپژوهشی، بررسی میدانی، قوم‌نگاری(مردم‌شناسی) و زمینه‌یابی. در پژوهش‌های کیفی معمولا از فنون مشاهده، مصاحبه و بررسی خاطرات استفاده می‌گردد. اطلاعات به‌دست آمده با این روش‌ها، عمدتا جنبه کلامی دارند نه عددی. همچنین در این روش‌ها، به جای تأکید بر نتایج یا فرآورده‌های یک فعالیت، بیشتر فرآیندهای آن فعالیت مورد مطالعه قرار می‌گیرد، فلسفه زیربنای روش‌های پژوهش کیفی، پس‌اثبات‌گرایی است.
مراحل انجام پژوهش در روان‌شناسی پرورشی شامل طرح سؤال، بیان فرضیه، جمع‌آوری داده‌ها و تحلیل داده‌ها و وضع قوانین و نظریه‌هاست. بنابراین هدف نهایی علم، کشف و وضع قوانین و نظریه‌های علمی است(سیف، ۱۳۹۲).
شرایط کاری و بازار کار رشته روانشناسی تربیتی
با دارا بودن مدرک کارشناسی ارشد در گرایش روانشناسی تربیتی فرد می تواند:
– پس از احراز شرایط لازم (ازجمله ۸۰۰ ساعت کارآموزی در مراکز دارای مجوز رسمی، تاییدیه از اساتید رشته و …) و دریافت مجوز از سازمان نظام روانشناسی اقدام به تاسیس کلینیک بنماید.
– به عنوان کارشناس این رشته در مراکز دولتی نظیر بهزیستی- شهرداری- نیروی انتظامی- سازمان زندان ها- کانون اصلاح و تربیت و … در قسمت مربوطه جذب به کار شود.
– در واحدهای کوچک دانشگاه آزاد و یا دوره های فراگیر و یا موسسات آموزش عالی آزاد به عنوان مدرس فعالیت کند.
– در آموزش و پرورش به عنوان معلم و یا دبیر در دروس مربوطه و یا به عنوان مشاور مدرسه جذب به کار شود.
– با اخذ مجوز از سازمان بهزیستی اقدام به تاسیس مهد کودک نماید.
– با اخذ مجوز از سازمان بهزیستی اقدام به تاسیس سرای سالمندان نماید.
– در کلینیک های درمان اعتیاد به عنوان روانشناس مشغول به کار شوند
– در کلینیک های مشاوره ای به کارهای درمانی بپردازد
– با روانپزشکان در کلینیک های خصوصی ایشان همکاری کند
– در کلینیک های مشاوره و روان درمانی کودک به کارهای درمانی مثل بازی درمانی و … بپردازد

برخی منابع مورد استفاده
اسلاوین، رابرت‌ایی ؛ روان‌شناسی تربیتی، ترجمه یحیی سیدمحمدی، تهران، روان، ۱۳۸۵، چاپ اول
افروز، غلامعلی؛ روان‌شناسی تربیتی کابردی، تهران، سازمان انجمن اولیا و مربیان، ۱۳۷۹، چاپ پنجم
بیابانگرد، اسماعیل؛ روان‌شناسی تربیتی، تهران، ۱۳۸۲، چاپ پنجم.
سیف، علی‌اکبر؛ روان‌شناسی پرورشی نوین، تهران، نشر روان، ۱۳۹۲ . ویراست هفتم.
شعاری‌نژاد، علی‌اکبر؛ مبانی روان‌شناختی تربیت، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۸، چاپ دوم
کریمی، یوسف؛ روان‌شناسی تربیتی، تهران، ارسباران، ۱۳۸۰، چاپ اول،.
لطف‌آبادی، حسین؛ روان‌شناسی تربیتی، تهران، سمت، ۱۳۸۴، چاپ اول
مک‌دانلد، فردریک؛ روان‌شناسی تربیتی، ترجمه زهره سرمد، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۶، چاپ اول،.