کاربرد های آموزشی نظریه اسکینر در آموزش و پرورش
کاربرد نظريه اسکینر در آموزش و پرورش
کاربرد نظریه اسکینر را میتوان در سه بخش مورد بررسی قرار داد
الف- ازنظر برنامه درسي: با بكارگيري اين ديدگاه مي توان برنامههاي نظام درسي را نظامند كرد به ويژه در امور تاليف كتابهاي درسي و تهيه مواد آموزشي بر اساس هدفهاي رفتاري به سهولت مي توان بيشترين محركات را از محيط طلب كرد.
ب- از نظر آموزشي- در جريان تقويت، تفاوتهاي فردي را بايد درنظر گرفت و از فعاليتهايي كه براي دانش آموزان جاذب و جذاب و لذتبخش است به منظور تقويت فعاليتهايي كه كمتر مطلوب هستند استفاده كرد
با استفاده از اقتصاد ژتوني كه از ژتون نمادين به جاي تقويتهاي اوليه استفاده مي شود. عملكرد ژتونها مانند تقويتهاي ثانويه براي بسياري از رفتارهاي اجتماعي و تحصيلي مطلوب است.
اصلاح رفتارهاي دشوار بوسيله شكل دهي رفتار، زنجيره سازي، جريمه كردن، محروم كردن و قراردادهاي مشروط رفتار صورت مي گيرد.
ج- از نظر سنجش و ارزشيابي معلم مي تواند بر اساس هدفهاي رفتاري آزمونهاي دقيقي تهيه كند و دانش آموز نيز بر همان اساس مي تواند به درست يا اشتباه بودن پاسخ هايي كه به سوالهاي آزمون مي دهد از نقاط قوت و ضعف خود در يادگيري آگاه شود.
استفاده از تقویت كننده های مختلف به صورت مثبت در افزایش رفتار دانش آموزان و همكاران و اولیاء بسیار مؤثر است.
از جمله روش های اجرایی كه در بحث تقویت كننده های مثبت مد نظر است ،عبارتند از:
– جوایز و تشویقات باید تعریف شده باشند یعنی اینكه جوایزی كه مد نظر قرار می گیرند بایستی تعریف شده و با هدف باشد تا دانش آموز بداند تا چه اندازه اگر تلاش بكند بدان پاداش ها خواهد رسید.
– دومین روش و شیوه در ارائه پاداش ها و تشویقات در معرض دید بودن پاداش ها است چرا كه اگر دانش آموزی پاداشی را كه دریافت خواهد كرد. به عینیت و در ظاهر ببیند و با خیال راحت و با اطمینان بیشتری به فعالیت می پردازد .
– مشوق ها طوری طراحی شده اند كه تمامی عوامل مدرسه (معلمان – اولیاء – دانش آموزان)را به نوعی با خود درگیر می نماید و در ارائه آن نقش مهمی دارند .
– تشویق بایستی در تعریف به صورت مستقیم و یا غیر مستقیم به علوم پایه و مهارت خلاقیت ارزش بیشتری داده و آنها را تقویت نماید .
– همچنین تشویقات طوری طراحی و به كار گرفته شوند كه بتواند در بین دانش آموزان ایجاد رقابت سالم نمایند و در جهت رسیدن به آنها خیزشی هماهنگ و برانگیختگی قوی ایجاد شود و از ارزش اجرایی بسیار بالایی برخوردار باشد .
– از همه مهمتر در بحث تشویق ،تشویقها طوری طراحی شوند كه فقط نبایستی به دانش آموزان ممتاز توجه كرد بلكه به دانش آموزان متوسط به پایین وضعیف نیز توجه بیشتر ی نمود چرا كه این گروه بیشتر از گروه اول نیاز به تشویق و ترغیب دارند و چنان چه اگر كوچكترین حركت و پیشرفت آنها مورد توجه و تشویق قرار گیرد و احساس كنند به آنها نیز توجه شده و پیشرفت آنها در نظر تعلیم دهنده بسیار با ارزش است اغلب تا حد دانش آموزان متوسط به بالا و ممتاز نیز حركت می نمایند لذا در این شیوه به دانش آموزان ضعیف و متوسط به اندازه دانش آموزان متوسط به بالا و ممتاز به صورت یكسان توجه می شوند و جوایزی كه در نظر قرار می گیرد از نظر ارزش و قیمت با توجه به تعاریفی كه از جوایز خواهد آمد با هم برابرند. تشویق درست و به جا عامل موثر و سازنده در تربیت افراد است كه می تواند انگیزه كافی و لازم را ایجاد نماید تا بتواند به توانایی ها و ارزش های خود پی ببرد و موجبات رشد عقلی و تربیتی آنان را فراهم آورد و باعث تقویت رفتار های مطلوب گردد
در جهت بهبود تاثیر این شیوه ها لازم است به اصول زیر توجه شود:
– در تشویق لازم است اصل عمل كودك مورد تشویق قرار گیرد .
– تشویق در میان همسالان و دوستان بهتر از تشویق در تنهایی است .
– تشویق به اندازه و باید به موقع انجام گیرد .
– تشویق متناسب با میزان فعالیت و انتظار كودك باشد .
– تشویق گاه گاه انجام شود موثرتر است .
– تشویق بهتر است بلافاصله بعد از انجام كار صورت گیرد .
– شكل و چگونگی تشویق در افراد مختلف فرق می كند كه باید مورد توجه قرار گیرد
– تشویق و پاداش غیر منتظره موثرتر است .
– شخصیت تشویق كننده نزد تشویق شونده محترم و با ارزش باشد.
رعایت نكات زیر نیز بر تأثیر تشویق مى افزاید:
– تشویق وسیله اى براى برانگیختن و تقویت است و نباید خودش به صورت هدف درآید و تمام ذهن و فكر متربى را به خود مشغول كند. تناوب در تشویق، بالا بردن آن از سطح فیزیكى به اجتماعى و معنوى، و مستحق تشویق بودن (حالت رشوه نداشتن) تا حدى اشكال پیش گفته را برطرف مى كند.
– علّت تشویق كردن باید براى متربى كاملا معلوم باشد.
– تشویق به موقع و متناسب باشد، تا تأثیر و كارآیى داشته باشد.
-در موقع تشویق نباید او را با دیگران مقایسه كرد; زیرا جنبه بدآموزى مى یابد.
– تشویق و تحسین در حضور جمع تأثیر بیشترى دارد; زیرا دیگران را هم برمى انگیزد. پیشنهادات
-برای ایجاد انگیزه در دبیران و آموزگاران لازم است که کار های آنان به جای خرده گیری مسئولان آموزشی از خدمات آموزشی آنان به نحو احسن تقدیر و تشکر به عمل آید .
-توجه به مسئله تشویق و تنبیه : ضروری است که سازمان آموزش و پرورش و اولیاء و معلمان توجه ویژه ای به آن معطوف داشته تا درچگونگی روابط اولیاء مدرسه و معلمان با دانش آموزان تغییرات مثبت ایجاد شود.
-سازمان آموزش وپرورش با ایجاد دوره های ضمن خدمت مربیان ومدیران را با اصول اولیه روانشناسی با تکیه بر مفاهیم تشویق و تنبیه واهداف تشویق وتنبیه جهت بالا بردن فعالیت های یاددهی ویاد گیری اقدام نمایید
-در مدارس یک مشاور متخصص و آشنا با اصول روانشناسی و دلسوز به کار گمارده شود و متصدی این مسئولیت در کارهای فردی وگروهی ونیازهای روانی دانش آموزان فعالیت نشان دهد و آنها راشناسایی کند تا در نحوه تشویق وتنبیه معلمان ومیر مدرسه از آن نیازها استفاد ه شود وتشویق از روی آنها صورت گیرد.
کاهش رفتار های نامطلوب در دانش آموزان
علل رفتار های نامطلوب دانش آموزان در کلاس امور مختلفی همچون: خستگی از درس و بحث معلم، استقلال طلبی در مقابل معلم، جلب توجه و یا سردرگم بودن نسبت به انتظارات و قوانین کلاس، می تواند باشد. کانین (1970) با مقایسه رفتار معلمان در این زمینه، دریافت که آنچه مهم است اقدامات پیشگیرانه است. او سه ویژگی برای اقدامات پیشگیرانه مطلوب در نظر گرفت:
1 ) نظارت: معلم به طور فعال بیش از یک دانش آموز را مورد توجه قرار دهد و برای همه فعالیتی مشخص کند.
2 ) پاسخ مقتضی و مناسب به رفتار های نامطلوب دانش آموزان در کلاس: این کار برای پیشگیری از رفتار های بعدی صورت می گیرد و راهبرد های زیر به ترتیب میتواند در این امر مؤثر باشد:
الف ) معلم در حین تدریس، نگاهی خیره و کوتاه مدت به دانش آموز خاطی داشته باشد.
ب ) از شیوه بیان غیر مستقیم استفاده کند.
ج ) به شکل تصنعی از شخص خاطی سوال کند. (چرا به جای شرکت در کلاس به کار دیگری مشغولید؟)
د )از شیوه بیان مستقیم استفاده کند.
ه ) الگو سازی رفتار مطلوب با اشاره به دانش آموزان دیگر.
و ) شیوه اصلاح رفتار، یعنی پاداش به رفتار های مطلوب و نادیده گرفتن رفتار های نامطلوب.
ز) منزوی کردن یا اخراج کردن دانش آموز خاطی.
3 ) ارائه پاسخهای راهبردی به رفتار های نامطلوب دانش آموزان: با استفاده از نگرش انسان گرایانه، مذاکره منطقی با دانش آموزان، و استفاده از تحلیل کاربردی رفتار (بحث تقویت و پاداش).
تنبیه و پیامد های آن
تنبیه کاری است نامطلوب و مربیان تربیتی هرگز این شیوه را برای جلوگیری از رفتار نامطلوب و تنظیم مدیریت کلاس توصیه نمی کنند. اگرچه تجربه عمومی نشانگر آثار کوتاه مدت آن است اما متخصصان امر نگران آثار جانبی آن هستند. زیرا: تنبیه ممکن است بیش از حد تعمیم یابد و رفتار های دیگر دانش آموز را نیز تحت تأثیر قرار دهد؛ در صورت تکرار، اثر خود را از دست بدهد؛ و ایجاد احساس «درماندگی» و ناتوانی در دانش آموزان نماید. اِمر (1987) رهنمود های زیر را برای تنبیه دانش آموزان ارائه کرده است:
1- به دلایلی که ذکر شد تا حد امکان از تنبیه کم استفاده کنید.
2- دلیل خود را برای تنبیه دانش آموزان بیان کنید، تا بدانند رفتارشان بد بوده نه خودشان.
۳- دانش آموزان باید بدانند چه می توانند بکنند تا تنبیه نشوند.
4- رفتار های مناسب را در کلاس تقویت کنید.
5- هرگز از تنبیه بدنی استفاده نکنید.
6- رفتار نامطلوب را در ابتدای بروز آن مورد تنبیه قرار دهید نه در انتها. زیرا رفتار درحال شکل گیری بیشتر از رفتاری که انجام شده و لذت آن برده شده قابل اصلاح است.
در پایان با توجه به اصول روانشناسی تربیتی میتوان نتیجه گرفت که معلمان در کلاس درس در جهت یکی از برنامه های ذیل قدم بر میدارند :
1- افزایش رفتار های مطلوب و یا ایجاد یک رفتار پسندیده که در این مورد میتوان به روش تشویق (تقویت) اشاره نمود
2- کاهش و یا حذف رفتار های نا مطلوب که در این مورد می توان به روش های تنبیه اشاره نمود
البته اسکینر خود به تنبیه به معنای عام که اکنون مورد استفاده قرار میگیرد اعتقادی نداشت و برای آن جایگزین هایی از قبیل روش های شکل دهی رفتار ، جبران ، جبران اضافی ، محروم کردن و… در نظر میگیرد که بهتر است جایگزین تنبیه شوند.
یکی از مسائلی که مهم به نظر میرسد این است که معلمان عزیز برخی بر این عقیده باشند که اصول روانشناسی تربیتی صرفا در حد تئوری قابل پذیرش هستند و هنگامی که فرد در موقعیت های مختلف کلاسی قرار می گیرد شاید این اصول کاربردی نباشند و یا حد اقل کاربرد کمی دارند. هر چند این دغدغه میتواند به جای خود قابل بررسی باشد اما آنچه مهم است این است که در صورتی که این اصول به طرز صحیح ، به جا و به درستی اجرا شوند میتوانند کمک شایانی به معلمان عزیز بنمایند.
– منابع مورد استفاده :
– روانشناسی تربیتی نوین – دکتر علی اکبر سیف
– مقدمه ای بر نظریه های یادگیری – هرگنهان و اولسون – ترجمه سیف
– تنبيه يا پيامد عمل؟!-نعيمه طاهري مقدم – مجله كودك، شماره 97، بهمن 1392 ص 30
– جايگزين هايي براي تنبيه- ريحانه سيگارچي – ماهنامه كودك سالم، سال هفتم، شماره 23، آذر 1392
گرد آوری و خلاصه : مهدی ارخودی قلعه نوئی
هر گونه کپی برداری با ذکر منبع بلامانع است