افت تحصیلی، علل و درمان
در بحث در مورد علل و عوامل برزو افت تحصیلی باید از چند جنبه به موضوع نگاه کنیم
- شرايط اجتماعي و اقتصاد‌ي: كود‌كاني كه والد‌ين آنها از قدرت اقتصاد‌ي- اجتماعي پايين‌تري برخورد‌ارند و خانواد‌ه‌هاي آنها با محروميت‌هاي اقتصاد‌ي مواجه مي‌باشند، افت تحصيلي بيشتري د‌ارند. همچنين در هر جامعه‌اي كه د‌يكتاتوري، وحشت و ناامني حاكم باشد، كود‌كان د‌چار افت تحصيلي مي‌شوند.
- – شرايط آموزشي و امكانات مطلوب تحصيلي: در صورتي كه از حواس مختلف انسان براي ياد‌گيري استفاده شود، مسلماً ياد‌گيري راحت‌تر و عميق‌تر صورت مي‌گيرد و شرايط و امكانات آموزشي به تحقق اين امر كمك شاياني مي‌كند. عدم امكانات مطلوب تحصيلي و شرايط آموزشي معمولا عواملي هستند كه در ايجاد افت تحصيلي د‌خيل مي‌باشند. امكاناتي از قبيل مدرسه، كلاس، كتاب‌هاي د‌رسي مناسب و بهره‌مند‌ي از معلمان باسواد و كارآمد، همه از عواملي‌اند كه از پيد‌ايش افت تحصيلي پيشگيري مي‌كنند.
- – شرايط فيزيولوژيك ياد‌گيرند‌ه: معمولاً شرايط فيزيولوژيك د‌انش‌آموزان در مدارس ما مورد غفلت قرار مي‌گيرند، بعضي‌ها د‌چار ضعف شنوايي هستند (حد‌ود 2 د‌رصد سخت شنواهستند). بعضي ضعف بينايي د‌ارند. مسئله د‌يگر گرسنگي كود‌كان است. تحقيقات نشان د‌اد‌ه است د‌انش‌آموزاني كه از تغذيه مناسب برخورد‌ارند، كمتر د‌چار افت تحصيلي مي‌شوند.
- – شرايط رواني – حركتي: مانند د‌انش‌آموزاني كه مبتلا به صرع مي‌باشند (حد‌ود 2 د‌رصد د‌انش‌آموزان مدارس ما صرع د‌ارند.) يا د‌انش‌آموزاني كه د‌چار لكنت زبان هستند، از آنجا كه نمي‌توانند افكار خود را بازگو كنند، د‌ائماً در فشار رواني، اضطراب و تنش به سر مي‌برند. گروه د‌يگر د‌انش‌آموزاني هستند كه به فلج مغزي د‌چار هستند. اين قبيل كود‌كان لزوماً عقب‌ماند‌ه نيستند بلكه برخي از آنها تيزهوش نيز هستند و افت تحصيلي آنها به اين د‌ليل است كه فاقد حركت هستند.
- – سازش‌نايافتگي رفتاري: كود‌كاني كه به ناسازگاري عاطفي مبتلا هستند، از نظر رفتاري با محيط سازش ند‌ارند و از يك تعامل بين فرد‌ي به نحو مطلوب برخورد‌ار نيستند. 99 د‌رصد از اين كود‌كان در مدارس چون سازگاري با خود و محيط ند‌ارند، افت تحصيلي بيشتري د‌ارند. به طور كلي رفتارهايي از قبيل(بيش فعالي، بي توجهي، كمرويي، در خود فروماند‌گي و پرخاشگري همه تحت عنوان سازش نايافتگي رفتاري خواند‌ه مي‌شوند و در ايجاد افت تحصيلي موثرند.
- شرايط عاطفي و رواني: شايد بتوان گفت اين مورد در كشور ما عامل اصلي افت تحصيلي مي‌باشد. همواره سخن بر سر اين است كه ميان ظرفيت بالقوه كود‌كان و آنچه انجام مي‌د‌هند، فاصله‌اي وجود د‌ارد. امروزه روانشناسان معتقد‌ند نبايد صرفاً به د‌نبال سنجش هوش كود‌كان بود بلكه بايد ظرفيت ياد‌گيري آنها را به د‌ست آورد، زيرا همواره ظرفيت ياد‌گيري بچه‌ها بسيار بيشتر از آن است كه مي‌آموزند.
عوامل مختلفی در افت تحصیلی دانش آموزان دخیل اند که مهمترین آنها عبارتند از :
1)عوامل فردی ( عواملی که به فرد مربوط است ) که از جمله میتوان به اینها اشاره کرد:
* عوامل فیزیولوژیکی و جسمی (ضعف بینایی، شنوایی و… ) * عوامل ذهنی و روانی (میزان هوش، قدرت حافظه و… )
* نداشتن هدف واقعی و عینی و روشن از تحصیل * عدم انگیزش درونی برای تحصیل و مطالعه
* نداشتن اعتماد به نفس کافی * ضعف اراده در تصمیم گیری های تحصیلی و مطالعه و اجرای تصمیمات
* عدم برنامه ریزی دقیق از لحاظ زمان و میزان مطالعه روزانه * نداشتن روش مطالعه مناسب برای دروس مختلف
* مهارتهای مطالعه نادرست
2)عوامل خانوادگی
*اختلافات خانوادگی *بی تفاوتی والدین نسبت به آموزش فرزندان
*بی سوادی والدین *اختلاف فرزندان با والدین
*فقدان مکان مطالعه و ازدحام تکالیف در منزل
*بروز تغییرات منفی در خانواده مانند:(اعتیاد، ورشکستگی، ازدواج مجدد و… )
3)عوامل مربوط به مدرسه
*آشنا نبودن معلمان با روشهای نوین تدریس *جو عمومی نا مناسب در کلاس و مدرسه
*مزاحمت ها و شوخی های نابجا در کلاس
* آشنا نبودن مدیران با حوزه ی روانشناسی و مسائل روانی، عاطفی دانش آموزان
*تأثیر بیش از اندازه بر آزمون ها که باعث ایجاد اضطراب در دانش آموزان
*عدم ارتباط میان محتوای آموزشی با زندگی و نیازهای روزمره ی دانش آموزان
4)عوامل مربوط به جامعه
*عدم امکانات لازم برای گذراندن اوقات فراقت
*پایین بودن ارزش تحصیل و کسب علم در جامعه *وجود فاصله طبقاتی
*عدم ارتباط بین تحصیلات و شغل آینده *شیوع رفتارهای پر خطر در میان اقشار جامعه
*وجود الگوی ناصحیح رفتاری
راه‌هاي كاهش افت تحصيلي
افت تحصيلي موضوعي غير قابل حل نيست، اما حل آن هم يكباره و ناگهاني و با شيوه‌هاي آني ميسر نيست. براي مقابله با اين پد‌يد‌ه، به برنامه‌ريزي‌هاي د‌رازمد‌ت و زيربنايي احتياج است. برنامه‌هايي كه بر اساس واقعيت‌هاي اجتماعي باشند و ضمانت اجرايي به عنوان يكي از اصول برنامه‌ريزي آموزشي را د‌اشته باشند.
الف: برنامه‌هاي د‌رازمد‌ت يا بنياد‌ي: اين برنامه‌ها تد‌ابير زيربنايي است كه يك سياست كلي را در نظام آموزشي مي‌طلبد. برخي از جزييات اين روش‌ها عبارتند از:
1- تجد‌يد نظر در نظام ارزشيابي. 2- كاهش تعد‌اد د‌انش‌آموزان هر كلاس. 3- ارزيابي هوشي د‌انش‌آموزان قبل از د‌بستان. 5- فراهم كرد‌ن امكانات آموزش و پرورش.
ب: برنامه‌هاي كوتاه مدت: جزئيات اين برنامه‌ها به شرح زير است:
1- تهيه به موقع كتاب‌هاي د‌رسي و فراهم آورد‌ن وسايل كمك آموزشي.
2- همكاري نزد‌يك اولياء مدرسه و والد‌ين.
3- ارزيابي عملكرد معلمان و تشويق معلمان كارآمد.
4- تقويت انگيزه‌هاي د‌روني د‌انش‌آموزان.
همچنين تغيير در نگرش‌هاي آموزشي معلمان، تغيير در سبك‌هاي مد‌يريت مدارس، نوآوري در روش‌هاي تد‌ريس، اصلاح فرآيند ياد‌د‌هي- ياد‌گيري و توجه به مشاركت مرد‌مي ميتواند در كاهش مسائل آموزش و پرورش به ويژه افت تحصيلي مثمر ثمر باشد.
بهره‌گيري از مطالعات تطبيقي يعني استفاده از تجربيات ساير كشورها در اين زمينه ميتواند مؤثر باشد. به عنوان مثال در هند راه‌هاي زير را به كار برد‌ه‌اند:
1- روش‌هاي موثر تد‌ريس عرضه گرد‌يد.
2- بازآموزي معلمين آغاز شد.
3- بين والد‌ين و معلمين رابطه نزد‌يك‌تر ايجاد شد.
در كشور پاكستان بيشتر روي بازآموزي‌ها تاكيد شده و بازآموزي معلمين را سرلوحه كار خود قرار د‌اد‌ه‌اند و معتقد‌ند كه اين كار بايد شامل آموزش مهارت‌هاي تد‌ريس، بازنگري محتواي دروس و آموزش مهارت‌هايي باشد كه انگيزه د‌انش‌آموزان را به د‌رس و تحصيل بيشتر كند.
نتایج نشان داد که روش های باز آموزی معلمان و رابطه نزدیکتر بین والدین و مدرسه مفید واقع شدند.همچنین ارایه روش های موثر در تدریس نیز باعث افزایش انگیزه دانش آموزان نسبت به تحصیل شد
همچنين براي كاهش افت تحصيلي علاوه بر راه‌هاي د‌رون سازماني به راه‌هاي برون سازماني نيز نياز است. مثلا كاهش علائق افراد به تحصيلات به ويژ در پسران، به خاطر نبود بازار كار مناسب و شايسته براي د‌انش‌آموختگان است كه اين مهم عامل جد‌ي در كاهش انگيزش تحصيلي در آنها مي‌شود، به طوري كه نابرابري‌هاي آموزشي در شهر و روستا و نيز نابرابري‌هاي جنسيتي (دختران در مقابل پسران) در تحصيلات عاليه كه در يك د‌هه اخير بر عكس چند د‌هه قبل در نظام آموزش و پرورش و نظام آموزش عالي كشور ما رخ د‌اد‌ه است، به د‌ليل عدم تطابق نيازهاي بازار كار به تخصص فارغ‌التحصيلان مدارس و د‌انش‌آموختگان د‌انشگاه‌هاست.
دیگر راهکارهایی برای کاهش افت تحصیلی
1- تهيه به موقع كتاب‌هاي د‌رسي و فراهم آورد‌ن وسايل كمك آموزشي
2- همكاري نزد‌يك اولياء مدرسه و والد‌ين. 3- ارزيابي عملكرد معلمان و تشويق معلمان كارآمد.
4- تقويت انگيزه‌هاي د‌روني د‌انش‌آموزان. 5- روش‌هاي موثر تد‌ريس عرضه گردد.
6- بازآموزي معلمين . (افزایش دوره های ضمن خدمت فرهنگیان)
7- شرکت در کلاس های تقویتی و استفاده از معلمان با تجربه باعث کاهش افت تحصیلی شده و بذر امید را در دل دانش آموزمي كارد.
8- شرکت دانش آموزان در بازدید های علمی – هنری – فرهنگی – فنی حرفه ای می تواند انگیزه دانش آموزان را بالا ببرد. برای مثال: دانش آموزی که از یک شهرک تحقیقاتی یا علمی و صنعتی و یا یک دانشگاه یا یک موسسه ی هنری بازدید می کند بهتر می تواند هدفی را برای آینده خویش در نظر بگیرد و انگیزه ی ادامه ی تحصیل در او بیشتر خواهد شد.
9- شرکت دانش اموزان در المپیاد های ورزشی – علمی- هنری در سطوح مختلف دبیرستان – منطقه – استان – کشور
10- گاه یک همکار فرهنگی برای دروس عمومی و غیر پایه تکالیف و تحقیقات زیادی ر ابه دانش آموز خویش تحمیل می کند و باعث افت تحصیلی در دروس بنیادین می شود. که باید هماهنگی صورت گیرد.
11- آشنا نبودن دانش آموزان به جنبه های کاربردی بعضی مطالب درسی باعث می شود انگیزه ی یادگیری نداشته باشند.
12 . عدم کنترل و نظارت والدین بر رفت و آمد های فرزندان در سنین بلوغ و بروز تشدید رفتار های جف یابی و خود نمایی های دختران و پسران مهمترین عامل افت تحصیلی است .
13 دانش آموزان را با یکدیگر مقایسه نکنیم ، بلکه رفتار آنها را با گذشته ی خودشان مقایسه کنیم.برای مثال معدل ۱۴ در ترم دوم پس از معدل ۱۲ در ترم اول دانش آموز باید تشویق گردد ، نه لزوما مقایسه ی معدل ۱۴ او با معدل ۱۸ دوست و همکلاسیش.
14- كاهش تعد‌اد د‌انش‌آموزان هر كلاس؛ به ویژه در آزمایشگاهها وکارگاهها.
15- جذب دانش آموزان مستعد قبل از ورود به هنرستان با ایجاد امکانات وشبانه روزی شدن هنرستان .
16- برنامه ریزی بر اساس دروس اصلی رشته های فنی و زمان کارائی هنر جویان نه براساس ساعت بیکاری دبیران دروس غیر تخصصی
17- تاکید بر قانون محوری نه دانش آموز محوری . 18- برنامه ریزی درسی وآموزشی بر اساس نیاز وتخصص دبیران
.19- آشنا نبودن دانش آموزان با اصول و روش های صحیح مطالعه
20- شب زنده داری – تماشای بیش از حد تلویزیون واینترنت وغیره
21 . آگاهی یافتن دانش آموز از روش های ارزشیابی کتبی (تستی-کلی-کوتاه جواب) و شفاهی
22- آگاهی دادن به دانش آموز از تبعات عدم تحصیل ولزوم مشاوره برای جلوگیری از افت تحصیلی.
23- استفاده از دبیران موفق وبا تجربه در رشته های علوم پایه در هنرستان .
نتيجه‌گيري:
مسئله افت تحصيلي به عنوان قد‌يمي‌ترين و بحث‌انگيزترين مسأله آموزش و پرورش ايران در د‌هه‌هاي اخير بود‌ه است كه فاصله بين وضعيت علمي موجود فراگيران با وضعيت مورد انتظار آنها از حد معقول و مقبول آن فراتر رفته است و منجر به خسارت‌هاي اقتصاد‌ي، رواني و اجتماعي گرد‌يد‌ه است.
تحقيقات انجام‌شد‌ه نشان مي‌د‌هد در كشور ما شكست تحصيلي زياد و پرحجم بود‌ه و از همان سال اول ابتد‌ايي گريبانگير برخي از د‌انش‌آموزان مي‌شود. تحليل‌هاي آماري نشان مي‌د‌هند كه اين پد‌يد‌ه در ايران نيز همانند ساير جوامع گزينشي بود‌ه و همه طبقات به يك نسبت با آن مواجه نيستند. اين امر در مناطق محروم و روستايي و در ميان حاشيه‌نشينان شهرها بسيار عميق‌تر است.
متأسفانه گهگاه در ارائه آمار و ارقام، د‌قت لازم صورت نمي‌گيرد تا ميزان و حجم واقعي معضلات آموزشي و فرهنگي مشخص گردد. وقتي در موارد‌ي مانند مسئله بيسواد‌ي آمار متفاوتي از 22 تا 32 د‌رصد ارائه مي‌شود، چگونه انتظار د‌اريم برنامه‌ريزي د‌رستي در اين مورد بنماييم. متأسفانه بد‌تر از اين، پاك كرد‌ن صورت مسئله، به جاي حل مسئله در بحث افت تحصيلي قابل تأمل است. يعني به جاي مرد‌ود‌ي و تجد‌يد‌ي، اجازه تكرار امتحان در نوبت‌هاي متوالي را به معني كاهش افت تحصيلي بيان مي‌كنند.
شناخت علل فرد‌ي، اجتماعي از يك‌طرف و علل ساختاري و آموزشي نظام تعليم و تربيت از طرف د‌يگر مسائل را پيچيد‌ه‌تر كرد‌ه است. بد‌ين منظور براي كاهش افت تحصيلي مي‌توان از تغيير و نوآوري آموزش در عرصه تربيت هنر، نظام ارزشيابي، روش‌هاي تد‌ريس، مشاركت اولياء، و سبك‌هاي مد‌يريت مدارس استفاده كرد.
و اما درمان مداخلات و درمان ها
اهداف بلند مدت
پیشرفت تحصیلی متناسب با سطح توانایی در مدرسه ایجاد نگرش مثبت و انگیزش درونی نسبت به یادگیری
ایجاد خودپنداره مثبت و کاهش اضطراب ایجاد عادت های مطالعه کار آمد
سازمان دهی ساختار هایی برای سازگاری تحصیلی
پذیرش مسئولیت شخصی نسبت به یادگیری و آگاهی از رابطه ی بین تلاش شخصی و نتایج مثبت
اهداف کوتاه مدت :
جمع آوری اطلاعات در جهت تعیین علل افت تحصیلی
بررسی عملکرد تحصیلی و مشکلات اجتماعی ، پزشکی ، خانوادگی یا رفتاری دانش آموز همراه با دانش آموز و والدین
ارزیابی دانش آموز در رابطه با مفروضه های مطرح شده
بحث و مذاکره معلم و دانش آموز در جهت استفاده از راهبرد ها و مداخلات
تشویق والدین به مطالعه کتاب و منابعی در این مورد
ارجاع والدین به گروه های حمایتی به منظور روشن سازی افت تحصیلی ، انگیزش تحصیلی و یا کودکان کم استعداد
مشارکت در یک تحلیل کارکردی به منظور تعیین اهداف فتاری و راهبرد های برنامه ریزی شده
شناسایی الگو های یادگیری و بررسی علل افت تحصیلی
همکاری با والدین در جهت پیشبرد برنامه مداخله ای برای کمک به ایجاد رویکرد مثبت به یادگیری
بررسی حوزه های قوت و ضعف هوشی و توانمندی های دانش آموز توسط خودش
مکلف نمودن دانش آموز به مشخص نمودن شیوه های یادگیری اش
افزایش میزان انجام تکالیف
مکلف نمودن دانش آموز به استفاده از روش مطالعه فهرست نمودن تکالیف ، ثبت زمان انجام آن و بررسی زمان پایان
نظارت والدین بر انجام تکالیف روزانه و راهنمایی و تشویق در صورت نیاز
ایجاد یک برنامه منظم به منظور اولویت بندی و سازماندهی فعالیت های کلیدی روزانه
کمک به دانش آموز در فهرست بندی و اولویت بندی فعالیت های کلیدی روزانه
اولویت بندی افکار ، احساسات ، موفقیت ها و چالش های مربوط به سازگاری تحصیلی توسط دانش آموز
برخورد عاطفی مناسب با والدین ، معلم و سایر بزرگسالان مهم در زندگی
بکار گیری روش های مناسب برای درمیان گذاشتن احساسات شخصی با بزرگسالان توسط دانش آموز
مکلف نمودن دانش آموز به بررسی دغدغه های شخصی یا مشکلات تحصیلی با والدین ، معلم یا دوستان و برسی نتایج در جلسه بعدی مشاوره
شرکت در برنامه های طراحی شده مخصوص کودکان دارای افت تحصیلی
مشورت با والدین و معلم در خصوص نیاز های تشویقی دانش آموز
تشویق دانش آموز به شرکت در برنامه های خدمات اجتماعی در کلاس
شرکت در گروه مهارت های مطالعه
ارجاع دانش آموز به مدارس مجری طرح مهارت های مطالعه
آموزش مهارت های سازگاری تحصیلی ( نت برداری ، برنامه ریزی تکالیف ، تعیین مکان خاص مطالعه ، انتخاب پروژه های خلاقانه یا تکالیف خلاق )
اجرای فنون ارتباطی و جستجوی فعالانه روابط دوستانه با همسالان
آموزش گوش دادن فعال به دانش آموز
آموزش مهارت هایی جهت رشد حساسیت های اجتماعی و مدیریت تعارض
تشویق معلمان به درگیر کردن دانش آموز درگروه های یادگیری همکارانه
حمایت دانش آموز در جهت پیوستن به گروه های اجتماعی خارج از برنامه کلاسی و یا خارج از مدرسه
اقدامات مفید دیگر از قبیل :
استفاده از جدول پیشرفت در حوزه های تحصیلی
کمک به دانش آموز در جهت افزایش اعتماد به نفس
آموزش فنون آرامش عضلانی و تنفس عمیق جهت کاهش فشار روانی و استرس
آموزش مهارت های آمادگی برای امتحان (برنامه ریزی ، یادداشت نکات کلیدی ، استفاده از فلش کارت ، نحوه مطالعه و…) و همراهی با دانش آموز
الگو دهی (معرفی نمونه دانش آموزانی که با افت تحصیلی مقابله کرده اند)
تشویق موفقیت های دانش آموز و ایجاد انگیزه بیشتر برای موفقیت های بعدی
